Theo quan niệm của người Êđê, trong mỗi chiếc ché đều có một linh hồn. Ché không đơn thuần chỉ là hiện vật mà còn mang tính linh thiêng. Đây còn là vật dụng thể hiện sức mạnh của dòng tộc, tham gia vào dịp lễ giúp gắn kết cộng đồng, dòng họ. Do đó, người Êđê luôn làm lễ cúng báo với thần linh mỗi khi mua ché về hoặc khi có sự thay đổi liên quan đến ché.
 |
| Bộ sưu tập ché trong đời sống người Êđê tại Bảo tàng tỉnh |
Quan niệm của người Êđê, sau khi mua ché về hoặc trước khi bán ché đi đều làm lễ cúng. Khi đưa một chiếc ché quý về nhà, họ phải tổ chức cúng nhập gia cho ché.
Lễ cúng mang ý nghĩa gia chủ muốn thông báo cho họ hàng, bà con trong buôn làng được biết và đến chia vui cùng gia đình đã mua được một chiếc ché quý, với mong muốn nhập gia cho ché, để từ đây ché chính thức được coi như một thành viên, được quan tâm, đối xử như con người và chung sống lâu dài, mạnh khỏe, vui vẻ, đầm ấm, hòa thuận với gia đình.
Cũng như vậy, khi không còn sử dụng mà bán hay cho ché đi, họ làm lễ cúng chia tay, tiễn biệt, khi không may làm bể ché thì phải cúng tạ lỗi với thần linh và chủ ché.
 |
| Ché là hiện vật mang tính linh thiêng trong đời sống tâm linh của người Êđê |
Lễ vật để cúng ché của người ÊĐê bao gồm 1 con heo thiến, 3 ché rượu lớn, 6 vòng đồng, 3 chuỗi hạt, 3 chén đồng, 3 tô đồng, 1 mâm đồng… Nhất định phải có cây xoan, vì đây được xem là vật kết nối giữa con người là thần linh. Trong nhà dài, cây cột rượu được dựng lên và trang trí với đủ màu sắc, hoa văn sặc sỡ bên cạnh là 3 ché rượu cần lớn được buộc cố định vào 3 cây cột rượu bằng những sợi dây rừng. Đội chiêng của buôn sẽ tấu lên bài chiêng đón khách để mời bà con, anh em, họ hàng gần xa đến tham dự.
 |
| Bộ sưu tập ché tại Bảo tàng thế giới cà phê |
Thầy cúng bắt đầu làm lễ khấn mời thần núi thần sông, tổ tiên, ông bà về chứng giám và cho phép gia đình được tổ chức lễ cúng; sau đó là nghi thức cúng cho ché với lời khấn: “Ơ dân làng buôn Tai, các Yang (thần linh) gần, Yang xa, Yang trên cao, Yang dưới thấp, các Yang đều đã đồng ý để gia đình tổ chức cúng cho ché.
Gia đình dù có khó khăn, vất vả, cũng đã tiết kiệm, tích góp để mua được ché quý về ủ rượu cúng Yang. Ơ thần ché, gia chủ hôm nay tổ chức lễ đón ché Tang về nhà, xin được thông báo và mời thần ché cùng dự tiệc với gia chủ, từ nay về sau gia đình sẽ coi ché như con cái trong nhà, được đối xử tử tế… vì thế, mong ché hãy chung sống vui vẻ, lâu dài, hòa thuận, đầm ấm và giúp đỡ các thành viên trong gia đình”. Ché sẽ được thầy cúng đeo vòng đồng, chuỗi hạt vào cổ và tai với mục đích làm đẹp, được đối xử như con người.
 |
| Gia chủ ngồi nghe thầy cúng (bìa phải) thực hiện nghi lễ cúng ché (ảnh:Mai Sao) |
Cuối cùng chính là nghi thức cúng cho chủ ché, xin thần linh ban cho chủ nhà sức khỏe, may mắn, làm ăn thuận lợi, để có thể mua được nhiều ché tốt hơn nữa… Nghi thức kết thúc, đại diện gia đình cảm ơn họ hàng, bà con buôn xa, buôn gần đã tới tham dự và mời mọi người ở lại dùng cơm, uống rượu mừng cho gia chủ đã sắm được ché quý.
Theo bà Hoàng Thị Nhật, Phó Giám đốc Bảo tàng tỉnh Đắk Lắk, trong quá trình thực hành các lễ nghi, một hiện vật không thể thiếu của người Ê Đê đó là những chiếc vò được làm bằng các loại gốm gọi là ché. Đặc biệt ché rượu cần tham gia quan trọng vào sự linh thiêng và trọng thể của các lễ cúng. Lễ cúng lớn đòi hỏi dùng ché quý và phải đủ bộ ché theo phong tục .
 |
| Ché được đeo vòng, chuỗi với ý nghĩa ché đã được cúng nhập gia (ảnh: Mai Sao) |
Để góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa về ché, Bảo tàng đã sưu tầm và giới thiệu bộ sưu tập ché của người Êđê (diễn ra đến 20/2/2019), ngoài gần 60 chiếc ché được sắp đặt, bố trí theo không gian sinh hoạt truyền thống, còn có nhiều hình ảnh, tư liệu, bản trích thông tin và những câu chuyện đặc sắc liên quan đến ché được giới thiệu, thể hiện bằng các phương pháp đồ họa tinh tế, hiện đại giúp người xem cảm nhận hết tinh hoa văn hóa được người Êđê “mã hóa” vào trong vật dụng sinh hoạt vốn thân thiết và gần gũi này.
